<h1><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Hybride "monsters"</span></h1><h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">In het vakgebied van en het onderzoek naar middeleeuwse marginale kunst hebben, door de jaren heen, verscheidene gedachten de kop opgestoken. De aandacht en betekenissen die er aan illustraties uit manuscripten en aan gebeeldhouwde decoraties van kerken en kathedralen is besteed en zijn toegekend, zijn hierbij zwaar bediscussieerd.</span></h2><h2><br></h2><h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Waar kunsthistoricus Emile Mâle (1862-1954) bijvoorbeeld vond dat monsterlijke figuren niet te serieus genomen moesten worden en hen beschouwden als enkel decoratie, relativeerde kunsthistorici als Meyer Schapiro (1904-1996) zijn uitspraken en theoriseerden weer anderen verder.</span></h2><h2><br></h2><h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Naast dat de marges van manuscripten namelijk vele ridders, monniken, apen en andere dieren huisvesten, voeren ze ook een breed scala aan hybride figuren ten tonele.&nbsp;In haar tekst “Reflections on the construction of Hybrids in English Gothic Marginal Illustration” schonk kunsthistoricus Lucy Freeman Sandler (1930-) aandacht aan deze groep.</span></h2><p><br></p><p><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Afbeelding: Twee 'sequential'&nbsp;hybride&nbsp;figuren met menselijke hoofden en dierlijke roze en blauwe poten en achterlijven. Antifoon, Cambrai of Doornik, ca. 1260–1270. Los Angeles, J. Paul Getty Trust, Ms. Ludwig VI 5, fol. 23 (los blad).</span></p>

<h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Naar aanleiding van Eric Millar, conservator handschriften in het British Museum, die stelde dat dit soort illustraties 'hardly normal' konden zijn geweest, betoogde Freeman Sandler dat ze wel degelijk een ‘rightful and accepted part’ lijken te hebben gespeeld.</span></h2><h2><br></h2><h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Naast oude mediterrane en oosterse figuren (denk aan centauren, griffioenen, draken, zeemeerminnen en harpijen) onderscheidde Freeman Sandler zes verschillende types.</span></h2><h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Het eerste en meest voorkomende type duidde ze als 'sequential hybrids'. Ook deze marginal drollery from an antiphonal in de collectie van de J. Paul Getty Trust, valt onder dit type.</span></h2><p><br></p><p><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Afbeelding: Twee 'sequential&nbsp;hybrids'&nbsp;met menselijke hoofden en dierlijke roze en blauwe poten en achterlijven. Antifoon, Cambrai of Doornik, ca. 1260–1270. Los Angeles, J. Paul Getty Trust, Ms. Ludwig VI 5, fol. 23 (los blad).</span></p>

<h1><span style="color: rgb(255, 255, 255);">'Sequential hybrids'</span></h1><h1><span style="color: rgb(255, 255, 255);">(Sequentiële hybriden)</span></h1><p><br></p><h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Bij dit type is er sprake van een samenstelling van twee of drie secties van dieren en vogels (i.e het hoofd, het lichaam met aanhangsels en de staart) en of mensen (i.e. het hoofd, de romp en de ledematen). Elke sectie is hierbij duidelijk andere soort.</span></h2><h2><br></h2><h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Bij een combinatie tussen een menselijk en het dierlijk deel wordt hun verbinding vaak gemaskeerd door een halsdoek of gevouwen draperie.</span></h2><h2><br></h2><h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Dit is bijvoorbeeld het geval bij dit figuur uit Walter de Milemete's veertiende-eeuwse </span><em style="color: rgb(255, 255, 255);">De Nobilitatibus, Sapientiis, et Prudentiis Regum</em><span style="color: rgb(255, 255, 255);">.</span></h2><p><br></p><p><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Afbeelding: Een 'sequential hybrid' met een menselijk hoofd, een halsdoek en een dierlijk onderlichaam. Walter de Milemete, </span><em style="color: rgb(255, 255, 255);">De Nobilitatibus, Sapientiis, et Prudentiis Regum</em><span style="color: rgb(255, 255, 255);">, Londen, 1326–1327. Oxford. Christ Church, Library, MS 92, Christ Church MS 92, fol. 52r.</span></p>

<h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Hoewel er uitzonderingen bestaan, stelt Freeman Sandler dat het bovenste of voorste deel van deze soort hybriden vaak dierlijk is en dat het achterste of onderste deel zelden menselijk is.</span></h2><p><br></p><p><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Afbeelding: Een 'sequential hybrid' met een schelp als bovenlichaam en een menselijk onderlichaam. Vincent de Beauvais, Speculum doctrinale, Frankrijk, 13e eeuw. Brugge, Bruges Public Library, Ms. 251, fol. 54v.</span></p>

<h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">De meest voorkomende volgorde is zelfs die van mens naar dier naar gebladerte.</span></h2><p><br></p><h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Omdat het lichaamsdeel van deze combinatie vaak reptielachtig is, is de verbinding van de staart met de rest van het figuur volgens Freeman Sandler vaak een kwestie van geleidelijke transformatie van dierlijke substantie naar plantaardige.&nbsp;</span></h2><p><br></p><p><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Afbeelding: Een 'sequential hybrid' met een menselijk hoofd, vleugels en een reptielachtig achterlichaam. Walter de Milemete, De Nobilitatibus, Sapientiis, et Prudentiis Regum, Londen, 1326–1327. Oxford. Christ Church, Library, MS 92, Christ Church MS 92, fol. 36r.</span></p>

<p><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Detail afbeelding: Een 'sequential hybrid' met een menselijk hoofd, vleugels en een reptielachtig achterlichaam. Walter de Milemete, De Nobilitatibus, Sapientiis, et Prudentiis Regum, Londen, 1326–1327. Oxford. Christ Church, Library, MS 92, Christ Church MS 92, fol. 36r.</span></p>

<h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Deze hybride figuren komen dan ook relatief vaak voor in de gedecoreerde initialen van teksten.</span></h2><p><br></p><p><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Afbeelding: Een 'sequential hybrid' met een menselijk hoofd met hoofddeksel, poten en een staart die overvloeit in de flora van de initiaal. Aristoteles, De animalibus libri XIX, 13e eeuw. Basel, Universitätsbibliothek, F II 20, fol. 8v.</span></p>

<h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Ook in latere handschriften werd de 'sequential hybrid' afgebeeld, bijvoorbeeld in dit 15e-eeuwse folio dat een geleding uit de brieven van de Anglo-Angevijnse dichter, staatsman en diplomaat Petrus van Blois (1135-1203) verschaft.</span></h2><h2><br></h2><h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Interessant genoeg geeft hetzelfde folio echter ook een voorbeeld van het tweede type dat Freeman Sandler bespreekt, de zogenaamde 'bifurcated hybrids'.</span></h2><p><br></p><p><br></p><p><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Afbeelding: Een 'sequential hybrid' met een menselijk hoofd en een dierlijk achterlichaam. Petrus van Blois, brieven, Engeland, 15e eeuw. Oxford, Bodleian Library, MS. Bodl. 570, fol. 1.</span></p>

<h1><span style="color: rgb(255, 255, 255);">'Bifurcated hybrids'</span></h1><h1><span style="color: rgb(255, 255, 255);">(Tweeslachtige hybriden)</span></h1><p><br></p><h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">In haar onderscheiding van het tweede type hybride figuur, beriep Freeman Sandler zich op de Franse abt Bernardus van Clairvaux (1090-1153) die er met de volgende woorden naar zou hebben verwezen:</span></h2><h2><br></h2><h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">'vele lichamen worden onder één hoofd gezien'.</span></h2><h2><br></h2><h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Dit type hybride figuur bestond volgens Freeman Sandler dan ook uit één hoofd (meestal frontaal) verbonden met twee identieke lichamen, elk in profiel weergegeven.</span></h2><p><br></p><p><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Afbeelding: Een 'bifurcated hybrid' met een menselijk hoofd en twee dierlijke lichamen. Petrus van Blois, brieven, Engeland, 15e eeuw, Oxford, Bodleian Library, MS. Bodl. 570, fol. 1.</span></p>

<h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Naast manuscripten met religieuze teksten, bevatten ook de manuscripten met andere typen teksten vele hybride monsters. Zo geeft een exemplaar van de Roman de La Rose - een Frans middeleeuws gedicht over de liefde, dat zich tegenwoordig in de nationale bibliotheek van Frankrijk bevindt, een vergelijkbare hybride, met één hoofd en twee lichamen, weer.</span></h2><p><br></p><p><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Afbeelding: Een 'bifurcated hybrid' met een menselijk hoofd en twee dierlijke lichamen. Guillaume de Lorris en Jean de Meun, Le Roman de la Rose, Parijs, 1301-1400. Parijs. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, 25526, fol. LXXIXr.</span></p>

<h1><span style="color: rgb(255, 255, 255);">'Pushmipullyu'</span></h1><p><br></p><h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Het derde type dat Freeman Sandler beschrijft, lijkt zo'n beetje het omgekeerde van het vorige. Dit type, dat volgens de auteur in de twintigste eeuw door de Britse schrijver en dichter Hugh Lofting (1886-1947) in diens Dr. Dolittle tot Pushmipullyu werd gedoopt,</span></h2><h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">bestaat juist uit een enkel lichaam met aan de uiteinden twee, vrijwel identieke, hoofden.</span></h2><h2><br></h2><h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Door diens twee hoofden, heeft het type automatisch een dubbele orientatie, iets wat het deelt met het vierde type dat Freeman Sandler heeft beschreven.</span></h2><p><br></p><p><br></p><p><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Afbeelding: Een 'pushmipullyu' met twee dierlijke hoofden op lange nekken. Guillaume de Lorris en Jean de Meun, Le Roman de la Rose, Parijs, 1301-1400. Parijs. Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, 25526, fol. LXVIr.</span></p>

<h1><span style="color: rgb(255, 255, 255);">'Dual orientation'</span></h1><h1><span style="color: rgb(255, 255, 255);">(Dubbele oriëntatie)</span></h1><p><br></p><h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">In tegenstelling tot sequentiële hybriden, waarvan alle onderdelen in dezelfde richting wijzen, bestaan dit type wezens uit secties van mensen en dieren die ten opzichte van elkaar zijn omgekeerd.</span></h2><p><br></p><p><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Afbeelding: Een 'dual orientated' figuur met een menselijk bovenlichaam (naar links gekeerd) en een vogelachtig onderlichaam (naar rechts gekeerd) dat een fluit bespeelt. Ormesby Psalter, East Anglia, laat dertiende eeuw. Oxford, Bodleian Library, MS. Douce 366, fol. 72r.</span></p>

<h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">In veel gotische voorbeelden is de omkering van deze richting minder bochtig, maar abrupter.</span></h2><p><br></p><p><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Afbeelding: En 'dual orientated' figuur waarvan het bovenlichaam sterk naar onder/voren is weergegeven. Walter de Milemete, De Nobilitatibus, Sapientiis, et Prudentiis Regum, Londen, 1326–1327. Oxford. Christ Church, Library, MS 92, Christ Church MS 92, fol. 59r.</span></p>

<h1><span style="color: rgb(255, 255, 255);">'Misplacement of parts'</span></h1><h1><span style="color: rgb(255, 255, 255);">(Verkeerde plaatsing van onderdelen)</span></h1><p><br></p><h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Ook het vijfde type dat Freeman Sandler onderscheidde, vertoont soms een vergelijkbare dubbele orientatie. In het geval van de zogenaamde 'two-faced' vervangt een gezicht of hoofd van een ander mens of dier de positie die gewoonlijk wordt ingenomen door het achterste van een eerste schepsel.</span></h2><p><span style="color: rgb(255, 255, 255);">&nbsp;</span></p><p><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Afbeelding: Een figuur met een 'misplacement of parts' waarbij het achterste van het figuur is vervangen door een ander, niet menselijk, hoofd. </span><em style="color: rgb(255, 255, 255);">Ormesby Psalter</em><span style="color: rgb(255, 255, 255);">, East Anglia, laat dertiende eeuw. Oxford, Bodleian Library, MS. Douce 366, fol. 55v.</span></p>

<h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Er waren vele combinaties mogelijk.</span></h2><p><br></p><p><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Afbeelding: Een figuur met een 'misplacement of parts' waarbij het achterste van het hybride figuur is vervangen door een ander, niet menselijk, hoofd. Psalter, England, ca. 1325. New Haven, Yale University Library, Beinecke Rare Book and Manuscript Library, MS 417, fol. 64v.</span></p>

<h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Bij andere hybride figuren die Freeman Sandler tot dit type classificeerde en benoemde, is er sprake vervanging van dierlijke delen door of algemene toevoeging van handen of voeten. Bijvoorbeeld aan de punten van staarten, of, in dit geval, in het verlengde van een neus.</span></h2><p><br></p><p><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Afbeelding: Een figuur met een 'misplacement of parts' waarbij het de neus van een hybride figuur is vervangen door een arm met een hand. Vincent de Beauvais, </span><em style="color: rgb(255, 255, 255);">Speculum doctrinale</em><span style="color: rgb(255, 255, 255);">, Frankrijk, 13e eeuw. Brugge, Bruges Public Library, Ms. 251, fol. 1r.</span></p>

<h1><span style="color: rgb(255, 255, 255);">'Absence or excess of parts'</span></h1><h1><span style="color: rgb(255, 255, 255);">(Afwezigheid of overmaat van onderdelen)</span></h1><p><br></p><h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Ook ging het middeleeuwse verluchters niet te boven om mensfiguren weer te geven waarbij lichaamsdelen ontbraken of waarbij de lichaamsdelen extreem disproportioneel waren.</span></h2><p><br></p><p><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Afbeelding: Een figuur met een 'absence or excess of parts' waarbij het figuur enkel één, disproportioneel grote voet gegeven is. Walter de Milemete, De Nobilitatibus, Sapientiis, et Prudentiis Regum, Londen, 1326–1327. Oxford. Christ Church, Library, MS 92, Christ Church MS 92, fol. 44v.</span></p>

<h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Een voorbeeld van dit type was volgens Freeman Sandler dat van de dwerg. Één van de folio's uit Walter de Milemete's De Nobilitatibus, Sapientiis, et Prudentiis Regum, bewaard in Christ Church, toont een ingekort figuur met een bijl een schril contrast met 'gewone', menselijke figuren.</span></h2><p><br></p><p><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Afbeelding: Een figuur met een 'absence or excess of parts' waarbij het figuur ingekort, als dwerg, is weer gegeven. Walter de Milemete, De Nobilitatibus, Sapientiis, et Prudentiis Regum, Londen, 1326–1327. Oxford. Christ Church, Library, MS 92, Christ Church MS 92, fol. 55v.</span></p>

<h2><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Volledige annotatie van Freeman Sandler's tekst:</span></h2><p><span style="color: rgb(255, 255, 255);">Lucy Freeman Sandlers “Reflections on the construction of Hybrids in English Gothic Marginal Illustration.” In </span><em style="color: rgb(255, 255, 255);">Art the Ape of Nature: Studies in honor of H.W. Janson</em><span style="color: rgb(255, 255, 255);">, redactie Moshe Barasch en Lucy Freeman Sandler, 51-65. New York: Abrams, 1981).</span></p>

<p>Aan de hand van de typologie die kunsthistoricus Lucy Freeman Sandler (1930-) in haar  tekst “Reflections on the construction of Hybrids in English Gothic Marginal Illustration” uiteenzette, zal in deze tentoonstelling een aantal voorbeelden van hybride figuren uit middeleeuwse manuscripten die digitaal in te zien zijn, de revue passeren.</p>